Nhận được phiến trát của Sơn Hưng Tuyên đốc bộ đường, Viên quan coi ngục quay lại hỏi thầy thơ lại giúp việc trong đề lao:

- Này , thầy bát, cứ công văn này, thì chúng ta sắp nhận được sáu tên tù phải chết chém. Trong đó tôi nhân thấy tên đứng đầu bọn phản nghịch là Huấn Cao. Tôi nghe ngờ ngợ. Huấn Cao ! hay là người mà vùng tỉnh Sơn ta vẫn ca tụng cái tài viết chữ rất nhanh và rất đẹp đó không?

Thầy thơ laị xin phép đọc công văn.

- Dạ, bẩm chính y đó. Dạ bẩm, có chuyện chi vậy?

- Không, tôi ngh eten quen quen và thấy nhiều người nhắc nhỏm đến cái tên đó luôn, thì tôi cũng hỏi thế thôi. Thôi cho thầy lui. À, nhưng mà thong thả. Thầy bảo ngục tốt nó quét dọn lại cái buồng cuối cùng. Có việc dùng đến. Thầy liệu cái buông giam đó có cầm giữ nổi một tên tù có tiếng là nguy hiểm không? Thầy có nghe thấy người ta đồn Huấn Cao, ngoài cái tài viết chữ tốt, lại còn có tài bẻ khóa và vượt ngục nữa không?

- Dạ bẩm, thế ra y văn võ đều có tài cả. Chà chà !

- Ờ, cũng gần như vậy. Sao thầy lại chặc lưỡi?

- Tôi thấy những người có taif thế mà đi làm giặc thì đáng buồn lắm. Dạ bẩm, giả thử tôi là đao phủ, phải chém những người như vậy, tôi nghĩ mà thương tiếc.

- Chuyện triều đình quốc gia, ta biết chi mà bàn bạc cho thêm lời. Nhỡ ra lại vạ miệng thì kkhốn. Thôi thầy lui về mà trông nom việc dứơi trại giam. Mai, chúng ta phải dậy sớm để cho ó mặt ở trại trước khi lính tỉnh trao tù cho mình lĩnh nhận. Đêm nay, thầy bắt thêm lính canh. Mỗi chòi canh, đều đặt hai tên. Hễ chòi nào bỏ canh, hễ mỗi vọng canh ngủ quên không đánh kẻng, đánh kẻng, đánh mõ thầy nhớ biên cho rõ, cho đúng để mai tôi phạt nặng. Chớ cho mấy tên thập thò nó đánh bạc nghe !Thầy thơ lại rút chiếc hèo hoa ở giá gươm, phe phẩy roi, đi xuống phía trại giam tối om. Nơi góc chiếc án thư cũ đã nhợt màu vàng son, một cây đèn leo lóet rọi vào một khuôn mặt nghĩ ngợi. Ngục quan ngồi bóp thái dương một cách băn khoăn. Tiếng kiểng và mõ rất đều đặn, rất thưa thớt. Lướt qua cái thăm thẳm của nội cỏ đẫm sương, văng vẳng từ làng xa đưa lại mấy tiếng chó cắn ma. Trong khung cửa sổ có nhiều con song kẻ những nét đen và thẳng lên nền trời lốm đốm tinh tú, một ngôi sao Hôm nhấp nháy như muốn trụt xuống chân trời không định.

Tiếng dội chó suả ma, tiếng trống thành phủ, tiếng kiểng mõ canh nổi lên nhiều nhiều. Bấy nhiêu âm thanh phức tạp bay lên cao dần lên khỏi mặt đất tối, nâng đỡ lấy một ngôi sao chính vị muốn từ biệt vũ trụ.

Nơi góc án thư vàng đã nhọt, son đã mờ, đĩa dầu sở trên cây đèn nến vợi dần mực tầu. Hai ngọn bấc lép bép nổ, làm rụng tàn đèn xuống tập giấy bản, có dấu son bên ty Niết. Viên quan coi ngục ngấc đầu, lấy que hương khêu thêm một côn bấc. ba cái tim bấc được chụm nhau lại, cháy bùng to lên, soi tỏ mặt người ngồi đấy.

Trong hoàn cảnh đề lao, người ta sống bằng tàn nhẫn, bằng lừa lọc, tính cách dịu dàng và lòng biết giá người, biết trọng người ngay của viên quan coi ngục này là một thanh âm trong trẻo chen vào giữa một bản đàn mà nhạc luật đều hỗn loạn xô bồ.

Ông trời hay chôi ác đày ải những cái thuần túy vào giữa một đống cặn bã. Và những người có tâm điền tốt và thẳng thắn, lại phải ăn đởi kiếp với lũ quay quắt.

Ngục quan lấy làm nghĩ ngợivề câu nói ban chiều của thầy thơ lại "- Có lẽ lão bát, này cũng là một người khá đây. Có lẽ hắn cũng như mình, chọn nhầm nghề mất rồi. Một kẻ biết yêu mến khí phách, một kẻ biết tiếc, biết trọng người có tài, hẳn không phải là kẻ xấu hay là vô tình. Ta muốn biệt đãi ông Huấn Cao, ta muosn cho ông ta đỡ cực khổ trong mấy ngày cuối cùng còn lại, nhưng chỉ sợ tên bát phẩm thơ lại này đem cáo giác với quan trên thì ta xem khó mà ở yên. Để mai ta dò ý tứ hắn xem sao rồi sẽ liệu".

Sớm hôm sau, lính tỉnh dẫn đến cửa ngục thất sáu tên tù mà công văn chiều hôm qua, đã báo trước cho ngục quan rõ tên tuổi,làng xóm và tội hình. Sáu phạm nhân đèu mang chung một chiếc gông dài đến tám thước. Cái thang gỗ lim nặng, đóng khung lấy sáu cái cổ phiến lọan, nếu đem ra cân, cũng phải nặng đến bảy tám tạ. Thật là một cái gông xứng đáng với tội án sáu tên tử tù. Màu gỗ thân gông đã cũ và mồ hôi cổ và tay kẻ phải đeo nó đã phủ lên một nứơc sơn bóng nhóang. Những đoạn gông đã bóng thì lóang như có người đánh lá chuối khô. Nhữg đoạn không bóng thì lại xỉn lại những chất ghéy đen sánh. Trong khi chờ đợi cửa ngục mở rộng, Huấn Cao đứng đầu gông, quay cổ lại bảp mấy bạn tù

- Rệp cắn tôi, đỏ cả cổ lên rồi. Phải rỗ gông đi.

Sáu người đều quì cả xuống đất, hai tay ôm lấy thành gông, đầu cúi cả về phía. Một tên áp giải đùa một câu :

- Các người chả phải tập nữa. Mai mốt chi đây sẽ có người sành sỏi dẫn các người ra làm trò ở pháp trường. Bấy giờ tha hồ mà tập. Đứng dậy không ông lại phết cho mấy hèo bây giờ.

Huấn Cao lãnh đạm, không thèm chấp chỉ trút mũi gông nặng xuống thềm đá tảng, khom mình thúc mạnh đầu thành gông xuống đất đánh thuỳnh một cái. Then ngang chiếc gông bị giật mạnh, đập vào cổ năm người sau làm hộ nhăn mặt. Một trận mưa rệp đã làm nền đá xanh nhạt lấm tấm những điểm nâu đen.

Cánh cửa đề lao mở rộng.

Sáu người né mình tiến vào như một hiệp thợ ngõa, thận trọng khiêng cái thang gỗ đặt ngang trên vai.

Trái với phong tục nhận tù như mọi ngày, hôm nay viên quan coi ngục nhìn sáu tên tù mới vào với cặp mắt hiền lành. Lòng kiêng nể, tuy y cố ý giữ kín đáo mà cũng đã quá rõ rồi. Khi kiểm điểm phạm nhân, ngục quan lại còn biệt nhỡn đối với riêng Huấn Cao. Bọn lính lấy làm lạ, đều nhắc lại :

- Bẩm thầy, tên ấy chính là chủ xướng. Xin thầy để tâm cho, hắn ngạo ngược và nguy hiểm nhất trong bọn.

Mấy tên lính, khi nói chữ "để tâm" có ý nhắc viên quan coi ngục còn chờ đợi gì mà không giở những mánh khóe hành hạ thường lệ ra. Ngục quan chỉ điềm đạm:

Ta biết rồi, việc quan ta đã có phép nứơc. Các chú chớ có nhiều lời.

Bọn lính giản cả ra nhìn nhau và không hiểu. sáu tên tử tù hơi ngạc nhiên về thái độ quản ngục.

Suốt nửa tháng ở trong buồn tối, ông Huấn Cao vẫn thấy một người tho lại gầy gò, đem rượu đến cho mình uống trước giờ ăn bửa cơm tù. Mỗi lúc dâng rượu với đồ nhắm, người thơ lại lễ phép nói một câu:

- Thầy quản chúng tôi biếu ngài ít quà mọn này để dùng cho ấm bụng. Ở trong buồng đây lạnh lắm.

Ông Húân Cao vấn thản nhiên nhận rượu thịt coi như mình có quyền hưởng thụ những thực phẩm đó. Rồi đến một hôm, quản ngục mở khóa cửa buồng kín, khép nép hỏi ông Huấn:

Đối với những người như ngài, phép nước ngặt lắm. Nhưng biết ngài là một người có nghĩa khí, tôi muốn châm chước ít nhiều. Miễn là ngài đừng làm quá. Sợ đến tai lính tráng họ biếtthì phiền lụy cho tôi nhiều lắm. Vậy ngài muốn gì xin cho tôi biết. Tôi sẽ liệu.

Ông đã trả lời quản ngục:

Người hỏi ta múôn gì? Ta chỉ muốn có một điều. Là nhà người đừng có tới quấy rầy ta.

Khi nói câu mà ông cố ý làm ra khinh bạc đến điều, ông Huấn đã đợi trận lôi đình báo thù và những thủ đoạn tàn bạo của quan ngục bị sỉ nhục. Nhưng đến cái cảnh chết chém, ông còn chảng sợ nữa là những trò tiểu nhân thị oai này. Ngục quan đã làm cho ông Huấn bực mình thêm khi nghe xong câu trả lời, y chỉ nhã nhặn lui ra với một câu: " Tôi xin lĩnh ý". Và từ hôm ấy, cơm rượu lại đưa đến đều và có phần hậu hơn trứơc nữa; duy chỉ có y là không để chân vào buồng giam ông Huấn. Ông Huấn càng ngạc nhiên nhiều, năm bạn thân của ông cũng đều được biệt đãi như thế cả.

Có nhiều đêm, ngoài việc nghĩ đến chí lớn không thành, ông Huấn Cao còn phải bận tâm nghĩ đến sự tươm tất của quản ngục. " Hay là y muốn dò đến những điều bí mật của ta?" " không, không phải thế, vì bao nhiêu điều quan trọng ta đã khai bên ty Niết cả rồi, còn gì nữa mà dò cho thêm bận."

Trong đề lao, ngày đêm của tử tù đợi phút cuối cùng vẫn dài như nghìn năm ở ngoài. Viên quản ngục không lấy làm óan thù thái độ khinh bạc của ông Huấn. Y cũng thừa hiểu những người chọc trời khuấy nứơc, đến trên đầu người ta, người ta cũng chẳng biết có ai nữa huống chi cái thứ mình chỉ là một kẻ tiểu lại giữ tù.

Viên quản ngục hy vọng một ngày rất gần đây ông Huấn sẽ dịu bớt tính nết thì y sẽ nhờ ông viết cho mấy chữ trên chục vuông lụa trắng đã mua sẵn và can lại. Thế là y mãn nguyện.

Biết đọc vỡ nghĩa sách thánh hiền, từ những ngày nào, cái sở nguyện của viên quản ngục này coi là có một ngày kia được treo ở nhà riêng mình một câu đối do tay ông Huấn Cao viết, chữ ông Huấn Cao đẹp lắm, vuông lắm. Tính ông vốn khoảnh, trừ chỗ tri kỷ, ông ít chịu cho chữ. Có được chữ ông Huấn mà treo là có một vật báo trên đời. Viên quả ngục khổ tam nhất là có một ông Huấn Cao trong tay mình, dưới quyền mình mà không biết làm thế nào mà xin chữ. Không can đảm giáp mặt lạimột người cách xa y hàng bao nhiêu thế kỷ tài học, y chỉ lo mai mốt đây ông Huấn bị hành hình thì cái thèm muốn kia chỉ là ảo mộng...

Một buổi chiều lạnh, viên quản ngục tái nhợt khi tiếp đọc công văn. Quan hình bộ Thượng Thư trong Kinh bắt giải ông Huấn Cao và đông chí vào Kinh... Pháp trường lập ở trong ấy kia. Và ngày mai, sớm tinh mơ sẽ có người đến lĩnh tù.

Viên quản ngục vốn đã tin được thầy thơ lại cho lính gọi lên kể rõ tâm sự mình. Thầy thơ lại cảm động nghe xong câu chuyện, nói được một câu: " Dạ bẩm,,ngài cứ yên tâm đã có tôi". Rồi ù té chạy ngay xuống phía trạii giam ông Huấ. Thầy đấm cửa buồng giam thùm thùm, hớt hơ hớt hải kể cho tử tù nghe rõ nỗi lòng viên quản ngục, và ngập ngừng báo luôn tin buồn cho ông Huấn biết về việc về Kinh chịu án tử hình. Ông Huấn Cao trầm ngâm rồi mỉm cười:

- Ngươi về bảo với chủ ngươi, tối nay kúc nào lính canh tại về nghỉ thì đem lụa, mực, bút và một bó đuốc xuống đây rồi ta cho chữ. Chữ ta thì quý thực, ta không vì vàng ngọc hay quyền thế mà ép mình viết bao giờ. Nhất sinh ta cũng chỉ mới viết có hai bộ tứ bình và một bức trung đường cho ba người bạn thân của ta thôi. Ta rất cảm kích tấm lòng biệt nhãn liên tài của các người. Nào ta có biết đâu một người như thầy quản đây mà lại có những sở thích cao quý như vậy.Thiếu chút nữa bta phụ mất một tấm lòng trong thiên hạ.

Đêm hôm ấy, lúc trại giam tỉnh Sơn chỉ còn vẳng tiếng mõ trên vọng canh, một cảnh tượng xưa nay chưa từng có đã bày ra trong buông tối chật hẹp, ẩm ướt, tường đầy mạng nhện, tổ rệp, đất bừa bãi phân chuột và gián.

Trong một không khí tỏa như đám cháy, ánh sáng đỏ ngòm của một bó đuốc tẩm dầu rọi lên trên ba cái đầu người đang chăm chú trên một tấm lụa bạch còn nguyên vẹn lần hồ. Khói bốc tỏa cay mắt làm họ dụi mắt lai lịa. Một tên tù cổ đeo gông, chân vứơng xiềng đang đậm tô nét chữ trên tấm lụa trắng tinh căng phẳng trên mảnh ván. Tên tù viết xong một chữ, tên quản ngục lại khúm núm cất những đồng tiền kẽm đánh dấu ô chữ đặt trên phiến lụa óng. Và cái thầy thơ lại gầy gò thì run run bưng chậu mực. Thay bút con, đề xong lạc khỏan, ông Huấn Cao thở dài, buồn bã đỡ viên quản ngục đứng thẳng dậy và đĩnh đạc bảo:

- Ở đây lẫn lộn. Ta khuyên thầy Quản nên thay chỗ ở đi. Chỗ này không phải là nơi để treo một bức lụa trắng trẻo với những nét chữ vuông vắn rõ ràng như thế. Thoi mực kiếm được ở đâu tốt và thơm lắm. Thầy có thấy mùi thơm ở chậu mực bốc lên không?... Ta bảo thực đấy, thầy Quản nên tìm về quê mà ở đã , rồi hãy nghĩ đến chuyện chơi chữ. Ở đây khó giữ thiên lương cho lành vững và rồi cũng đến nhem nhuốc mất cái đời lương thiện đi.

Lửa đóm cháy rừng rực, lúc lụi tàn lửa rụng xuống nền đất phòng giam tiếng lửa tắt nghe sèo séo.

Ba người nhìn bức chàm, rồi lại nhìn nhau.

Ngục quản cảm động, vái tên tù một vái và nói một câu mà dòng nước mắt rỉ vào kẻ miệng làm cho nghẹn ngào.

- Xin bái lĩnh.

‘Chữ người tử tù’ của Nguyễn Tuân: Một văn phẩm gần đạt đến sự hoàn thiện, hoàn mỹ…

Chữ người tử tù lấy nguyên mẫu từ các giai thoại của một danh sĩ, một nhà thơ, một người anh hùng khởi nghĩa thời Nguyễn là Cao Bá Quát. Nó cũng là hình bóng của chính Nguyễn Tuân – một người có ý thức dùng cái Tài của mình để phủ nhận xã hội đương thời. Trong hoàn cảnh nước mất nhà tan, ca ngợi người anh hùng dù chí lớn không thành nhưng tư thế hiên ngang bất khuất đã chứng tỏ niềm cảm phục của nhà văn với những người đang xả thân vì Tổ quốc.

Chữ người tử tù là một trong mười một truyện ngắn của tập Vang bóng một thời (1940); “một văn phẩm gần đạt đến sự hoàn thiện, hoàn mỹ” (Vũ Ngọc Phan). Nó ngợi ca những giá trị truyền thống của cha ông thông qua nhân cách tài hoa của những tâm hồn nghệ sỹ.

Khi nói tới nhân vật Huấn Cao, là nói tới chữ TÀI; chữ TÂM; và chữ DŨNG.

Đặc điểm thứ nhất của nhân vật Huấn Cao là chữ “Tài”. Phong cách của Nguyễn Tuân luôn luôn nhìn con người ở phương diện tài hoa – nghệ sĩ. Nhân vật Huấn Cao quả là nhân vật lãng mạn, được đặc tuyển, có khả năng tạo hứng thú cao nhất cho Nguyễn Tuân.

Cái tài của người tử tù Huấn Cao là cái tài viết chữ thư pháp. Người xưa thường lấy chữ Hán để học tập, để viết sách, làm thơ văn… Đó là thứ chữ tượng hình, được viết trong một ô vuông. Ai có được chữ Thánh Hiền trong bụng thì người đó được gọi là kẻ có học thức, được kính trọng.

Rất ít người có khả năng viết chữ Hán thành những con chữ có thần, có hồn ngoài những nghệ sĩ viết thư pháp. Đó là một thứ siêu nghệ thuật của người xưa. Đó là những tác phẩm nghệ thuật không ai bắt chước được.

Trong tác phẩm, Nguyễn Tuân không miêu tả trực tiếp cái “Tài” của Huấn Cao mà miêu tả gián tiếp theo phong cách “vẽ mây nảy trăng” của hội họa của người xưa.

Chưa hề được diện kiến ông Huấn Cao nhưng Quản Ngục đã vô cùng kinh ngạc và sửng sốt khi nghe viên thơ lại nói với mình người tử tù đến nhà lao hôm nay là một nhà thư pháp. Quản ngục thông qua lời đồn đại biết rằng Huấn Cao là người mà cả tỉnh Sơn đều biết. Bởi ông viết rất nhanh và rất đẹp.

Chưa hề gặp gỡ người tử tù nhưng quản ngục đã chuẩn bị một tấm lòng để đãi ngộ người tù. Ông hy vọng có một ngày nào đó sở nguyện ấp ủ hằng ngày của mình được thỏa mãn “từ khi biết đôi chữ thánh hiền quản ngục luôn mơ ước có những con chữ của Huấn Cao để treo trong nhà như một vật báu”.

Thực ra hầu hết các chi tiết trong tác phẩm nói về mối quan hệ giữa quản ngục với Huấn Cao đều gián tiếp ca ngợi cái tài của nhà thư pháp. Chẳng hạn, quản ngục biệt đãi Huấn Cao cơm rượu hằng ngày; rụt rè vào thăm Huấn Cao rồi bị ông Huấn đuổi ra khỏi cửa vẫn lí nhí xin bái lĩnh từ nay không đặt chân tới phòng giam.

Đặc biệt sự bàng hoàng rụng rời của quản ngục khi nhận được tin ông Huấn rời phòng giam để vào kinh chịu tội… Trong cơn tuyệt vọng, quản ngục chỉ muốn ông Huấn Cao biết được sở nguyện của mình là đủ… Hành động khúm núm, chăm chú trên bức lụa mà ông Huấn sáng tạo thư pháp cũng như lời nói kính trọng cuối cùng của quản ngục với Huấn Cao đều cho thấy cái tài của ông Huấn là siêu việt.

Nét nổi trội thứ hai ở nhân vật Huấn Cao, và cũng là đặc điểm quan trọng nhất chính là chữ “Tâm”. Xưa nay, người ta thường có cách nhìn không bao quát về Nguyễn Tuân. Người ta cho rằng nhà văn này ngông ngạo, chỉ ngợi ca những cái tài mang tính phá cách… Thực ra nhân vật của Nguyễn Tuân có những con người lấp lánh nhân cách của chữ “Tâm”. Người ta cứ tưởng nét độc nhất vô nhị của Huấn Cao là cái Tài nhưng cảm hứng của Nguyễn Tuân lại hướng về cái “Tâm”. Nhân vật này trở nên bất tử bởi nó được tắm mình trong cội nguồn văn hóa của người Việt Nam. Người Việt luôn đề cao tấm lòng, mọi giá trị thuộc về tấm lòng đều là tối thượng trong những mối quan hệ xã hội.

Trước hết chữ “Tâm” của Huấn Cao được biểu hiện ở trong quan niệm và thư pháp. Theo ông Huấn chữ của ông là tinh hoa huyết mạnh, là máu thịt cuộc đời, chính là tấm lòng; cao hơn nữa là cái CHÍ của nhà nghệ sĩ. Ông rất quý nó. Vì thế không có tiền bạc mua được chữ, không có quyền lực bắt ép ông viết những con chữ của tấm lòng. Với Huấn Cao, hồn vía của con chữ quan trọng hơn thân xác của con chữ. Cái tạo nên thư pháp chính là nhìn vào đó người ta bắt gặp nhân cách, cái Tâm, cái Dũng của một con người.

Câu nói của Huấn Cao với quản ngục ở cuối tác phẩm đã rất sâu sắc bày tỏ quan điểm. “Ở đây không phải là nơi treo một tấm lụa trắng trẻo với những con chữ vuông vắn, tươi tắn và hoài bão tung hoành”. Tấm lụa trắng là một ẩn dụ nói về tấm lòng trong sáng; con chữ vuông vắn là muốn nói tới tấm lòng trung thực, không ngả nghiêng theo thời thế, bạc tiền, quyền lực. Hoài bão tung hoành là muốn nói đến tấm lòng muốn đạt đến tự do tự tại, dẹp bỏ những áp bức bất công… Như vậy, chữ thư pháp có thực sự là nghệ thuật hay không, tất cả đều tùy thuộc vào tấm lòng của nhà thư pháp.

Có lẽ lấy chữ “Tâm” chi phối chữ “Tài” trong thư pháp cho nên Huấn Cao là một con người đặc biệt, “Tính ông vốn khoảnh, trừ chỗ tri kỉ, ông ít chịu cho chữ”. Một người coi tấm lòng nặng như núi Thái Sơn không dễ gì cho người khác linh hồn của mình một cách dễ dàng. Trước lúc về cõi chết Huấn Cao vẫn nghiêm khắc với mình.

Huấn Cao không có nhiều bạn. Chữ của ông chỉ dành cho những người bạn thân nghĩa là những người hiểu nhau, những người tri kỷ. Theo lời tự bạch của Huấn Cao với quản ngục thì cả một đời người, ông mới cho chữ ba người bạn thân, số lượng tác phẩm rất ít ỏi. Đó là “Một bức trung đường, hai bộ tứ bình”. Điều này có vẻ nghịch lý. Chẳng lẽ “một người viết thư pháp rất nhanh và rất đẹp” đã được tiếng đồn rất xa mà lại có một sự nghiệp quá khiêm tốn thế sao? Trên phương diện chữ Tâm, ta thấy Huấn Cao rất nghiêm khắc với cả một cuộc đời sáng tạo của mình.

Hẳn nhiên nhà thư pháp này viết rất nhiều. Nhưng tác phẩm mà ông quan niệm xứng đáng là thư pháp phải là tác phẩm chuyên chở tấm lòng, đối thoại với tri âm, tri kỷ. Chữ cho người tri kỷ thì mới là thư pháp đích thực.

Bức trung đường và bộ tứ bình vốn là hai đề tài ước lệ của nghệ thuật thời trung đại. Nội dung của nó dường như đã có sẵn. Giá trị của nó vì thế được quyết định bởi con chữ của nhà thư pháp.

Nói đến bộ tứ bình là nói đến những bức tranh chữ thư pháp. Nó có thể phản ánh những đề tài như: xuân, hạ, thu, đông; ngư, tiều, canh, mục; tùng, cúc, trúc, mai… Huấn Cao viết hai bộ tứ bình như vậy là có đến tám bức tranh chữ. Một số lượng nhiều hơn hẳn một bức trung đường.

Bức trung đường thường chỉ có ba bốn con chữ và treo trang nghiêm gian giữa của một ngôi nhà lớn để thờ phụng dòng họ tổ tiên. Vì thế bức trung đường luôn là báu vật của một dòng họ. Ắt hẳn, trong đời mình có rất nhiều người đến xin bức trung đường nhưng rõ ràng Huấn Cao thà cho bộ tứ bình nhiều con chữ hơn và ông hết sức đắn đo khi cho bức trung đường. Cho một bộ tứ bình là cho tấm lòng một con người với một con người. Cho một bức trung đường, Huấn Cao phải kính trọng cả một dòng họ, dâng chữ Tâm của mình cho rất nhiều người. Chữ “Tâm” của Huấn Cao của mình cho rất nhiều người.

Chữ “Tâm” của Huấn Cao thể hiện rõ nhất ở mối quan hệ của ông với viên quản ngục. Nói cách khác, quản ngục trong con mắt của Huấn Cao có cái tâm bao nhiêu thì đồng thời ta cũng thấy được mức độ ấy trong cái Tâm của chính Huấn Cao.

Khi chưa thấy mặt Huấn Cao, nhưng là con người luôn ao ước có chữ của ông Huấn nên quản ngục đã thừa nhận cái tài của người tử tù. Quản ngục quyết định biệt đãi Huấn Cao cho ông ta đỡ cực trong những ngày cuối cuộc đời. Hành động này nếu bị phát giác thì có khả năng đe dọa đến tính mạng của quản ngục. Đây là một sự liên tài của một tấm lòng với một tấm lòng.

Không phải ngẫu nhiên sau buổi chiều nhận người tử tù thì buổi tối quản ngục đã thắp cây đèn để cho ánh sáng rọi vào khuôn mặt của mình. Quản ngục nhìn nền trời tinh tú và thấy một ngôi sao chính vị muốn từ biệt vũ trụ. Ngôi sao ấy chính là Huấn Cao. Cặp mắt ngưỡng vọng và bất lực ấy chính là cái Tâm của quản ngục. Ông đã “ngấc đầu lên”, âm thầm làm một hành động rất có ý nghĩa. Quản ngục lấy que hương khều ba ngọn bấc chụm lại để nó sáng bừng lên. Để nó “soi tỏ một mặt người ngồi đấy”.

Đây không phải là tên tay sai, bạo chúa; không phải là mặt lang dạ sói của triều đình. Đây là một bông hoa sen dù mọc giữa đầm dơ bẩn nhưng vẫn tỏa mùi thơm của chữ “Tâm”. Khuôn mặt lương thiện của quản ngục khi được cái Tài và cái Tâm của Huấn Cao đánh thức đã biến thành “mặt nước ao xuân bằng lặng kín đáo và êm nhẹ”.

Với sở trường là tùy bút, Nguyễn Tuân đã sử dụng một lời bình luận trữ tình rất có ấn tượng về cái Tâm của quản ngục “trong hoàn cảnh đề lao, người ta sống bằng tàn nhẫn, bằng lừa lọc, tính cách dịu dàng và lòng biết giá người, biết trọng người ngay của viên quản ngục này là một thanh âm trong trẻo chen vào giữa một bản đàn mà nhạc luật đều hỗn loạn xô bồ”. Người kể chuyện càng thấy rõ hơn chữ Tâm của quản ngục khi đối lập “ông trời nhiều khi chơi ác, đem đày ải những cái thuần khiết vào giữa một đống cặn bã”.

La Vinh/ Theo Đại Kỷ Nguyên.

Giọng đọc: Sơn Tùng

Thực hiện: Hằng Nga

Minh họa: Hương Giang

Nghe truyện Vợ nhặt (Kim Lân).